购买
下载掌阅APP,畅读海量书库
立即打开
畅读海量书库
扫码下载掌阅APP

十三 曾国藩家书

[清]曾国藩 著

曾国藩是中国传统文化的集大成者,他的家书继承了中华民族的传统美德,成为中国传统家教的范本。

曾国藩的家书,注重家教、注重家风,其首要的特点就是“入孝出忠,孝友传家”。“孝友为本”是曾氏家族家风的第一个特点,曾氏家风无论是“八字”“八本”,还是“三致祥”等都离不开孝的内容。如“考”(诚修祭祀祖先)、“养亲以得欢心为本”“孝致祥”等都是讲孝道内容的。“友”就是兄弟之间的悌,指兄弟之间要友爱,曾国藩更是以身作则,时刻提携兄弟子侄。

曾国藩重视孝道,还上升到忠于国家,从当时的历史条件来看也是一种爱国主义精神的体现。曾国藩对沅甫九弟(曾国荃)说:“入孝出忠,光大门第。”这就是历史上常说的“忠臣必出孝子之门”。在历史上忠孝是辩证统一的,爱家上升到爱国,才能“光大门第”。

此外,曾国藩家风家教的特点还可以总结为“读书明理,耕读传家;清芬世守,廉洁齐家;克勤克俭,勤俭持家”。

习近平总书记说:“尊老爱幼、妻贤夫安,母慈子孝、兄友弟恭,耕读传家、勤俭持家,知书达礼、遵纪守法,家和万事兴等中华民族传统家庭美德,铭记在中国人的心灵中,融入中国人的血脉中,是支撑中华民族生生不息、薪火相传的重要精神力量,是家庭文明建设的宝贵精神财富。”

曾国藩一生清廉,追求道德的完美。他的故居“富厚堂”大门两边有对联“清芬世守,盛德日新”,这是曾纪泽为纪念父亲曾国藩所书,道出了曾氏家族绵延至今仍旧兴旺发达的原因。中央纪委与监察部官网推出了“中国传统中的家规”栏目,2017年1月11日,推出了“中国传统中的家规”之七十八——《湖南双峰曾国藩:清芬世守,盛德日新》。

伟大领袖毛泽东对于《曾国藩家书》也有体会:“尝见曾文正家书有云:吾阅性理书时,又好作文章;作文章时,又参以他务,以致百不一成。此言岂非金玉!”(见《毛泽东早期文稿》)毛泽东少年时熟读《曾国藩家书》,现韶山纪念馆收藏有他读过的《曾国藩家书》,每卷的扉页上都有毛泽东手书“咏芝珍藏”。

《曾国藩家书》多达1500封家信,集中体现了曾国藩的家教思想,本书将其中影响力最大、代表性最强的内容摘录出来,亦可窥一斑而知全豹。如果再熟读记诵,则能影响我们的一生,家庭幸福,子孙发达。选文版本出自岳麓书社《曾国藩全集·家书》。

曾国藩(1811—1872年),字伯涵,号涤生,湖南湘乡(今湖南省娄底市双峰县荷叶镇)人,晚清中兴名臣,湘军的创立者和统帅。道光十八年(1838年)进士,入翰林院,累迁内阁学士,礼部侍郎,署兵、工、刑、吏部侍郎,官至两江总督、直隶总督、武英殿大学士,封一等毅勇侯,成为清代以文人而封武侯的第一人,卒谥“文正”。遗稿经后人编为《曾文正公文集》。

jiào běn sān zhì xiáng zhě yuē shū xùn [1] wéi běn zuò shī wén shēng diào wéi běn yǎng qīn huān xīn wéi běn yǎng shēng shǎo nǎo wéi běn shēn wàng wéi běn zhì jiā yàn wéi běn guān yào qián wéi běn háng jūn rǎo mín wéi běn sān zhě yuē xiào zhì xiáng qín zhì xiáng shù zhì xiáng zhú tíng gōng zhī jiào rén zhuān zhòng xiào shào zhuàng jìng qīn nián ài qīn chū zhì chéng zuǎn zhì jǐn shì shè xīng gāng gōng zhī jiào rén yǒu sān xìn zhě yuē kǎo [2] bǎo [3] zǎo sǎo shū shū zhū sān zhě yuē sēng yuē xiān yuē yào jiē xìn chǔ luàn shì yín qián shǎo miǎn huò yòng shěng yǎng 【1】

fán tiān xià guān huàn zhī jiā duō zhī dài xiǎng yòng 便 biàn jìn sūn shǐ ér jiāo [4] ér liú dàng zhōng ér gōu [5] néng qìng yán èr dài zhě xiǎn shāng zhī jiā qín jiǎn zhě néng yán sān dài gēng zhī jiā qín zhě néng yán liù dài xiào yǒu zhī jiā mián yán shí dài dài jīn lài zōng zhī lěi shào nián zǎo shēn kǒng shēn xiǎng yòng dài jìn jiào zhū ér bèi dàn yuàn wéi gēng xiào yǒu zhī jiā yuàn wéi shì huàn zhī jiā 【2】

xiào yǒu wéi jiā tíng zhī xiáng ruì fán suǒ chēng yīn guǒ bào yīng shì huò jìn yàn xiào yǒu huò qìng fǎn shì huò yāng huò yàn zhě 【3】

zèng chéng yún :“ jiǎn yǎng lián zhì xiāng dǎng zhí ér néng rěn qìng liú sūn [6] 。” zèng yuán yún :“ xiào chū zhōng guāng mén qīn shī yǒu jiào hòu kūn [7] 。” 【4】

bèi shū zhī yǒu liǎng shì zhě jìn zhī shì jiǎng qiú chéng zhèng xiū zhī dào tiǎn suǒ shēng zhě xiū zhī shì cāo sòng zhāng zhī shù wèi shēn 【5】

jīn rén dōu jiāng xué kàn cuò le ruò xián xián [8] zhāng jué xué wen zài jiā tíng yòng zhī jiān xiào liǎng shàng jìn fēn 便 biàn shì fēn xué jìn shí fēn 便 biàn shì shí fēn xué jīn rén shū jiē wèi míng jiàn xiào lún zhī fǎn shì shū xiāng guān shū zhī shū shàng suǒ zǎi de zuò wén shí dài shèng xián tán de fēi yào míng bái zhè dào ruò guǒ shì shì zuò de xià tán chū fáng ruò shì shì néng zuò bìng yǒu kūi lún zhī wén zhāng shuō de hǎo zhī suàn míng jiào zhōng zhī zuì rén [9] 【6】

fán rén duō wàng sūn wéi guān yuàn wéi guān dàn yuàn wéi shū míng zhī jūn qín jiǎn chí láo chǔ jūn guān èr shí nián gǎn shāo rǎn guān huàn yǐn shí shàng shǒu hán jiā fēng jiǎn lüè fēng tài fēng gǎn fán shì huàn zhī jiā yóu jiǎn shē yóu shē fǎn jiǎn nán 【7】

jiā mén dǐng shèng ér jiā guī jié zǒng wèi rèn zhēn jiǎng qiú guān lái shì jiā jiǔ cháng zhě nán jiǎng qiú gēng èr shì jiǎng qiú fǎng jiǔ shí èr shì 【8】

jiā zhí bàn gēng bàn shǒu xiān rén zhī jiù shèn cún bàn diǎn guān zuò 轿 jiào huàn rén shuǐ tiān chá děng shì shí chái shōu fèn děng shì wéi zhī chā tián shí děng shì shí shí xué zhī shù jiàn jiàn běn ér yín [10] 【9】

bàn gēng bàn wèi míng ér tóng láo jiāo suǒ bǎo jiā mén ér miǎn jié shù [11] zhě rén zhǔ zhī 【10】

gài shì rén shū yào yǒu zhì èr yào yǒu shí sān yào yǒu héng yǒu zhì duàn gǎn wéi xià liú yǒu shí zhī xué wen jìn gǎn zhī guān hǎi [12] jǐng zhī kūi tiān jiē shí zhě yǒu héng duàn chéng zhī shì sān zhě quē 【11】

fán rén zuò shì 便 biàn quán jīng shén zhù zài shì shǒu wěi xiè jiàn qiān zuò zhè yàng xiǎng yàng zuò zhè shān wàng shān rén ér héng zhōng shēn suǒ chéng shēng píng zuò fàn héng de bìng shí zài shòu hài xiǎo dāng hàn lín [13] shí yīng liú xīn shī hào shè liè shū fēn zhì xìng shū shí shī wén zài liù [14] shí yòu shèn shí jiǎng qiú gōng shì zài wài dài bīng yòu néng jié zhuān zhì jūn shì huò shū xiě luàn zhì zuò shì [15] chuí lǎo ér bǎi chéng 【12】

lián fèng ruò duō zhōu qīn dǎng zhě 广 guǎng duàn yín qián wéi ér shí zhī gài ér ruò xián kào huàn náng [16] néng fàn ér ruò xiào duō qián [17] jiāng duō zào niè hòu lái yín zuò è qiě diàn jiā shēng dìng zhì jué kěn zuò guān cái jué kěn liú yín hòu rén ruò jiào fēng chú táng shàng gān zhǐ [18] zhī wài jìn zhōu qīn dǎng zhī qióng zhě 【13】

sūn suǒ [19] kuì zèng zhě gài yǒu èr jiā yùn tài shèng wài xiǎo xīn wéi chí yíng bǎo tài zhī dào jiù zhài jìn qīng hǎo chù tài quán kǒng yíng shēng kūi liú zhài qīng hǎo zhōng chǔ zhī èr qīn jiā mián pín ér nián lǎo zhě jīn lüè wéi zhù zhī sūn hòu péng mǎn jiù zēng péng ōu yáng yuè jiāng tōng shí jiù shù rén zài guò shù nián zhōng suǒ kuì zèng zhī rén zhèng zhī ruò jiā zhōng zhī zhài jīn suī huán hòu shàng huán zèng rén zhī jīn ruò wéi hòu huǐ zhī 【14】

jiā xiàn suī dǐng shèng wàng hán shì jiā fēng wèi jiè ào duò jiè ào shēng cóng wéi shǒu jiè duò yàn wéi shǒu wàng jiǎng shì jiē [20] mài cài lán qíng jǐng wàng zhú shān ào [21] tuō bēi chē fēng jǐng kuàng ān zhī zài cháng zhī zhī jǐn shèn 【15】

jiā jiǎn xīng rén qín jiàn néng qín néng jiǎn yǒng pín jiàn jiā zhōng měi dìng gōng jiā nán kàn ”“ ”“ xiě ”“ zuò quē ”“ shí ”“ ”“ quē 【16】

ěr děng fèng zài zǒng qín jiǎn èr ér jiē chū jǐn shèn fán shì jiā zhī qín jiǎn zhě yàn zhī nèi juàn [22] ér zài jiā shēn zhī shē wéi ěr èr rén zhì chēng chí mén duān nèi jiào [23] shǐ 【17】

jīn jiā zhōng jìng suī jiàn kuān zhí zhū kūn [24] qiè wàng què xiān shì zhī jiān nán yǒu xiǎng jìn yǒu shì 使 shǐ jìn 。“ qín gōng fu guì zǎo èr guì yǒu héng ;“ jiǎn gōng fu zhuó huá èr duō yòng gōng fán jiàng xiàng zhǒng shèng xián háo jié zhǒng zhī yào rén kěn zhì dōu zuò dào de 【18】

zhū ér zhí bèi cùn xīn qīn yǐn shí shí fēn jiǎn diǎn shāo shū qīn pǐn jié chéng shū chù jìng ài jiān zhì shāo xiōng [25] zǒng yǒu bàn diǎn zhī fán jiā zhī zhōng qín jìng èr néng shǒu de fēn wèi yǒu xīng ruò quán fēn yǒu bài néng shǒu de fēn wèi yǒu xīng wèi yǒu bài zhě zhū shì zài xiāng jiān jiāng sān rén jiā yàn zhī yán wéi miù 【19】

注释

[1] 训诂:解释古书中的字、词、句的意义。“读书以训诂为本”是指阅读古籍,需先详知古人用字遣词之音形义,以切实明白文章之精义,进而能悟出古代经典之精神。

[2] 考:勤于祭祀祖先。

[3] 宝:就是善待亲族邻里。曾国藩的祖父曾玉屏曾说:“人待人,无价之宝也。”

[4] 骄佚:骄纵放肆。

[5] 沟壑:坑谷,山沟。此处借指野死之处或困厄之境。

[6] 庆流子孙:吉庆延伸到子孙后代。

[7] 后昆:后代,后嗣。后,通“後”。

[8] 贤贤易色:出自《论语·学而》:“贤贤易色,事父母能竭其力,事君能致其身。”“贤贤易色”谓对妻子要重品德,不重容貌。后多指尊重贤德的人,不看重女色。此处引用,指学问要落实到行动中,先要在家庭中实行孝悌之道。

[9] 名教中之罪人:旧对违背礼教之人的谴称。

[10] 淫泆(yì):亦作“淫佚”。恣纵逸乐。

[11] 劫数:原为佛教语。指极漫长的时间。后亦指厄运、灾难、大限。此处含义为后者。

[12] 河伯之观海:出自《庄子·外篇·秋水》,讽刺河伯盲目自大,不知道天外有天。河伯,传说中的河神。

[13] 翰林:官名。指清代翰林院属官,如侍读学士、侍讲学士、侍读、侍讲、修撰、编修、检讨等。

[14] 六部:古代中央行政机构设有吏部、户部、礼部、兵部、刑部、工部等六部。

[15] 坐是:因是之故,因此。

[16] 宦囊:因做官而得到的财物。

[17] 渠:他。

[18] 甘旨:美味的食品。

[19] 汲汲:心情急切貌。

[20] 蒋市街:现属于湖南省双峰县井字镇,旧称蒋市街,为三国蜀国宰相蒋琬故里,曾国藩小时候在这里卖菜。

[21] 坳(ào):山间的平地,如山坳。

[22] 内眷:女眷。

[23] 内教:女教,古代对妇女的教育。

[24] 昆弟:指兄和弟。同“昆仲”,将别人称呼为兄弟的敬词。昆,古义为哥哥,胞兄;仲,则是弟弟的意思。

[25] 姒(sì)娣(dì):妯娌。哥哥的妻子和弟弟的妻子的合称。

注释

【1】 曾国藩家书:咸丰十一年三月十三日谕纪泽纪鸿。

【2】 曾国藩家书:道光二十九年四月十六日致澄侯、温甫、子植、季洪。

【3】 曾国藩家书:同治九年六月初四日致诸儿。

【4】 曾国藩家书:咸丰九年十二月初五日宿松致诸弟。

【5】 曾国藩家书:道光二十二年九月十八日致诸弟。

【6】 曾国藩家书:道光二十三年六月初六日致澄沅季三弟。

【7】 曾国藩家书:咸丰六年九月二十九夜字谕纪鸿儿。

【8】 曾国藩家书:同治五年六月二十六日谕纪泽纪鸿。

【9】 曾国藩家书:咸丰四年四月十四日致诸弟。

【10】 曾国藩家书:咸丰四年四月十六日致诸弟。

【11】 曾国藩家书:道光二十二年十二月二十日与诸弟书。

【12】 曾国藩家书:咸丰七年十二月十四日致沅甫九弟。

【13】 曾国藩家书:道光二十九年三月致诸弟。

【14】 曾国藩家书:道光二十四年三月初十日禀祖父母。

【15】 曾国藩家书:同治六年正月初四日周家口致澄弟。

【16】 曾国藩家书:同治七年五月二十四日谕儿妇满女。

【17】 曾国藩家书:同治四年闰五月初九日谕纪泽纪鸿。

【18】 曾国藩家书:同治二年十二月十四日谕纪瑞侄。

【19】 曾国藩家书:咸丰四年八月十一日致诸弟。 XnAkPHVDgfIRIFa2heBOx+c7Lh8BNHuKwP/tysp/YJhI0UEkCmgraAaNGRBMjauX

点击中间区域
呼出菜单
上一章
目录
下一章
×