购买
下载掌阅APP,畅读海量书库
立即打开
畅读海量书库
扫码下载掌阅APP

六 中庸

[战国]子思 著

《中庸》是人生修养境界与道德哲学的专论。中者,无过无不及也,待人、处事不偏不倚。庸者,常也,中和可常行之道。也就是说中庸是宇宙不变的常道。用不偏不倚的中庸之道来修养自己,就可达到最高的大道境界,这也是处理问题最正确的思想方法。

“中庸”是道德行为的最高标准,它把“诚”看成是世界的本体,认为“至诚”则达到人生的最高境界,并提出“博学之,审问之,慎思之,明辨之,笃行之”的学习过程和认识方法。《中庸》既是对为人处世的精辟总结,又体现了做人的规范与智慧,因此,它对于人们提高自己的行为修养具有非常重要的参考价值。

《中庸》原是《小戴礼记》第三十一篇,北宋程颢、程颐首先将《大学》《中庸》《论语》《孟子》同等看待,并行同列。南宋朱熹作《中庸章句》,与《大学章句》《论语集注》《孟子集注》合编成《四书章句集注》,并被晋封为“国学”,成为以后科考的钦定书目。到了近现代,梁启超、孙中山视《中庸》为国宝。毛泽东改造中国也从中庸入手,曾用“矫枉过正”指导农民运动,又以“过犹不及”领导延安整风。

本书主要参考朱熹《中庸章句》版本录入。

子思,鲁国人,姓孔,名伋,孔子之孙,春秋战国之际儒家学派的主要代表人物之一,历史上称之为“述圣”,他开创的学派被称为“子思之儒”,与孟子并称为思孟学派。其主要作品有《汉书·艺文志》录《子思》二十三篇,已佚。

tiān mìng zhī wèi xìng shuài xìng zhī wèi dào xiū dào zhī wèi jiào

dào zhě fēi dào shì jūn jiè shèn suǒ kǒng suǒ wén xiàn [1] yǐn xiǎn wēi jūn shèn

āi zhī wèi wèi zhī zhōng ér jiē zhòng [2] jié wèi zhī zhōng zhě tiān xià zhī běn zhě tiān xià zhī dào zhì zhōng tiān wèi yān wàn yān

zhòng [3] yuē :“ jūn zhōng yōng xiǎo rén fǎn zhōng yōng jūn zhī zhōng yōng jūn ér shí zhōng [4] xiǎo rén zhī zhōng yōng [5] xiǎo rén ér dàn 。”

yuē :“ zhōng yōng zhì mín xiǎn [6] néng jiǔ 。”

yuē :“ dào zhī xíng zhī zhī zhì [7] zhě guò zhī zhě dào zhī míng zhī zhī xián zhě guò zhī xiào zhě rén yǐn shí xiǎn néng zhī wèi 。”

yuē :“ dào xíng 。”

yuē :“ shùn zhì [8] shùn hào wèn ér hào chá ěr yán yǐn è ér yáng shàn zhí liǎng duān yòng zhōng mín [9] wéi shùn !”

yuē :“ rén jiē yuē zhì [10] ér zhū [11] huò [12] xiàn jǐng zhī zhōng ér zhī zhī [13] rén jiē yuē zhì zhōng yōng ér néng yuè [14] shǒu 。”

yuē :“ huí [15] zhī wéi rén zhōng yōng shàn quán quán yīng [16] ér shī zhī 。”

yuē :“ tiān xià guó jiā jūn [17] jué bái rèn dǎo zhōng yōng néng 。”

[18] wèn qiáng yuē :“ nán fāng zhī qiáng běi fāng zhī qiáng ér qiáng [19] kuān róu jiào bào dào nán fāng zhī qiáng jūn zhī rèn jīn [20] ér yàn běi fāng zhī qiáng ér qiáng zhě zhī jūn ér liú [21] qiáng zāi jiǎo [22] zhōng ér qiáng zāi jiǎo guó yǒu dào biàn yān qiáng zāi jiǎo guó dào zhì biàn qiáng zāi jiǎo !”

yuē :“ yǐn xíng guài [23] hòu shì yǒu shù yān wéi zhī jūn zūn dào ér xíng bàn [24] ér fèi néng jūn zhōng yōng dùn [25] shì jiàn zhī [26] ér huǐ wéi shèng zhě néng zhī 。”

jūn zhī dào fèi ér yǐn [27] [28] zhī zhī yān zhì suī shèng rén yǒu suǒ zhī yān zhī xiào néng xíng yān zhì suī shèng rén yǒu suǒ néng yān tiān zhī rén yóu yǒu suǒ hàn jūn tiān xià néng zài yān xiǎo tiān xià néng yān shī yún :“ yuān fēi tiān yuè yuān [29] 。” yán shàng xià chá jūn zhī dào zào duān [30] zhì chá tiān

yuē :“ dào yuǎn rén rén zhī wéi dào ér yuǎn rén wéi dào 。《 shī yún :‘ yuǎn [31] 。’ zhí ér shì zhī yóu wéi yuǎn jūn rén zhì rén gǎi ér zhǐ zhōng shù wéi dào yuǎn shī zhū ér yuàn shī rén jūn zhī dào qiū wèi néng yān suǒ qiú shì wèi néng suǒ qiú chén shì jūn wèi néng suǒ qiú shì xiōng wèi néng suǒ qiú péng yǒu xiān shī zhī wèi néng yōng zhī xíng yōng yán zhī jǐn yǒu suǒ gǎn miǎn yǒu gǎn jìn yán xíng xíng yán jūn zào zào [32] ěr !”

jūn wèi ér xíng yuàn wài guì xíng guì pín jiàn xíng pín jiàn [33] xíng huàn nàn xíng huàn nàn jūn ér yān

zài shàng wèi líng xià zài xià wèi yuán shàng zhèng ér qiú rén yuàn shàng yuàn tiān xià yóu rén jūn mìng xiǎo rén xíng xiǎn jiǎo xìng

yuē :“ shè yǒu jūn shī zhū zhèng [34] fǎn qiú zhū shēn 。”

jūn zhī dào [35] xíng yuǎn ěr dēng gāo bēi 。《 shī yuē [36] :“ [37] hǎo qín xiōng qiě dān [38] ěr shì jiā ěr [39] 。” yuē :“ shùn !”

yuē :“ guǐ shén zhī wéi shèng shì zhī ér jiàn tīng zhī ér wén ér 使 shǐ tiān xià zhī rén zhāi míng shèng [40] chéng yáng yáng zài shàng zài zuǒ yòu 。《 shī yuē :‘ shén zhī duó shěn [41] !’ wēi zhī xiǎn chéng zhī yǎn [42] 。”

yuē :“ shùn xiào wéi shèng rén zūn wéi tiān yǒu hǎi zhī nèi zōng miào [43] xiǎng zhī sūn bǎo zhī wèi míng 寿 shòu tiān zhī shēng yīn cái ér yān [44] zāi zhě péi zhī qīng zhě zhī 。《 shī yuē :‘ jiā jūn xiǎn xiǎn lìng mín rén shòu tiān bǎo yòu mìng zhī tiān shēn zhī [45] !’ zhě shòu mìng 。”

yuē ,“ yōu zhě wéi wén wáng wáng wéi wáng wéi zuò zhī shù zhī wáng zuǎn [46] tài [47] wáng wáng wén wáng zhī róng ér yǒu tiān xià shēn shī tiān xià zhī xiǎn míng zūn wéi tiān yǒu hǎi zhī nèi zōng miào xiǎng zhī sūn bǎo zhī wáng shòu mìng zhōu gōng chéng wén zhī zhuī wàng tài wáng wáng shàng xiān gōng tiān zhī zhū hóu shì shù rén wéi wéi shì zàng shì wéi shì wéi zàng shì zhī sāng sān nián zhī sāng tiān zhī sāng guì jiàn 。”

yuē :“ wáng zhōu gōng xiào xiào zhě shàn rén zhī zhì shàn shù rén zhī shì zhě chūn qiū [48] xiū miào chén zōng [49] shè cháng [50] jiàn shí shí [51] zōng miào zhī suǒ zhāo [52] jué [53] suǒ biàn guì jiàn shì [54] suǒ biàn xián chóu [55] xià wéi shàng suǒ dài [56] jiàn yàn máo [57] suǒ 齿 chǐ [58] jiàn wèi xíng zòu yuè jìng suǒ zūn ài suǒ qīn shì shì shēng shì wáng shì cún xiào zhī zhì jiāo shè [59] zhī suǒ shì shàng [60] zōng miào zhī suǒ xiān míng jiāo shè zhī cháng [61] zhī zhì guó shì zhū zhǎng !”

āi gōng [62] wèn zhèng yuē :“ wén zhī zhèng [63] zài fāng [64] rén cún zhèng rén wáng zhèng rén dào mǐn zhèng dào mǐn shù zhèng zhě [65] wéi zhèng zài rén rén shēn xiū shēn dào xiū dào rén rén zhě rén qīn qīn [66] wéi zhě zūn xián wéi qīn qīn zhī shài [67] zūn xián zhī děng suǒ shēng zài xià wèi huò shàng mín ér zhì [68] jūn xiū shēn xiū shēn shì qīn shì qīn zhī rén zhī rén zhī tiān tiān xià zhī dào suǒ xíng zhī zhě sān yuē jūn chén kūn péng yǒu zhī jiāo zhě tiān xià zhī dào zhì rén yǒng sān zhě tiān xià zhī suǒ xíng zhī zhě huò shēng ér zhī zhī huò xué ér zhī zhī huò kùn ér zhī zhī zhī zhī huò ān ér xíng zhī huò ér xíng zhī huò miǎn qiǎng ér xíng zhī chéng gōng 。”

yuē :“ hào xué jìn zhì xíng jìn rén zhī chǐ jìn yǒng zhī sān zhě zhī suǒ xiū shēn zhī suǒ xiū shēn zhī suǒ zhì rén zhī suǒ zhì rén zhī suǒ zhì tiān xià guó jiā

fán wéi tiān xià guó jiā yǒu jiǔ jīng [69] yuē xiū shēn zūn xián qīn qīn jìng chén qún chén [70] shù mín lái [71] bǎi gōng róu [72] yuǎn rén 怀 huái [73] zhū hóu xiū shēn dào zūn xián huò qīn qīn zhū kūn yuàn jìng chén xuàn qún chén shì zhī bào zhòng shù mín bǎi xìng quàn lái bǎi gōng cái yòng róu yuǎn rén fāng guī zhī 怀 huái zhū hóu tiān xià wèi zhī zhāi míng shèng fēi dòng suǒ xiū shēn chán yuǎn jiàn huò ér guì suǒ quàn xián zūn wèi zhòng tóng hào suǒ quàn qīn qīn guān shèng rèn 使 shǐ [74] suǒ quàn chén zhōng xìn zhòng suǒ quàn shì shí 使 shǐ [75] liǎn suǒ quàn bǎi xìng xǐng yuè shì lǐn chèn shì [76] suǒ quàn bǎi gōng sòng wǎng yíng lái jiā shàn ér jīn néng suǒ róu yuǎn rén jué shì [77] fèi guó [78] zhì luàn chí wēi cháo pìn [79] shí hòu wǎng ér lái suǒ 怀 huái zhū hóu fán wéi tiān xià guó jiā yǒu jiǔ jīng suǒ xíng zhī zhě

fán shì [80] fèi yán qián dìng jiá [81] shì qián dìng kùn xíng qián dìng jiù dào qián dìng qióng

zài xià wèi huò shàng mín ér zhì huò shàng yǒu dào xìn péng yǒu huò shàng xìn péng yǒu yǒu dào shùn qīn xìn péng yǒu shùn qīn yǒu dào fǎn zhū shēn chéng shùn qīn chéng shēn yǒu dào míng shàn chéng shēn

chéng zhě tiān zhī dào chéng zhī zhě rén zhī dào chéng zhě miǎn ér zhōng ér cóng róng zhōng dào shèng rén chéng zhī zhě shàn ér zhí zhī zhě

xué zhī shěn wèn zhī shèn zhī míng biàn zhī xíng zhī yǒu xué xué zhī néng cuò [82] yǒu wèn wèn zhī zhī cuò yǒu zhī cuò yǒu biàn biàn zhī míng cuò yǒu xíng xíng zhī cuò rén néng zhī bǎi zhī rén shí néng zhī qiān zhī guǒ néng dào suī míng suī róu qiáng 。”

chéng míng wèi zhī xìng míng chéng wèi zhī jiào chéng míng míng chéng

wéi tiān xià zhì chéng wèi néng jìn xìng néng jìn xìng néng jìn rén zhī xìng néng jìn rén zhī xìng néng jìn zhī xìng néng jìn zhī xìng zàn tiān zhī huà zàn tiān zhī huà tiān sān [83]

zhì [84] néng yǒu chéng chéng xíng xíng zhù zhù míng míng dòng dòng biàn biàn huà wéi tiān xià zhì chéng wéi néng huà zhì chéng zhī dào qián zhī guó jiā jiāng xīng yǒu zhēn xiáng guó jiā jiāng wáng yǒu yāo niè xiàn [85] shī guī [86] dòng huò jiāng zhì shàn xiān zhī zhī shàn xiān zhī zhī zhì chéng shén

chéng zhě chéng ér dào dǎo [87] chéng zhě zhī zhōng shǐ chéng shì jūn chéng zhī wéi guì chéng zhě fēi chéng ér suǒ chéng chéng rén chéng zhì [88] xìng zhī wài nèi zhī dào shí cuò zhī

zhì chéng jiǔ jiǔ zhēng [89] zhēng yōu yuǎn yōu yuǎn hòu hòu gāo míng hòu suǒ zài gāo míng suǒ yōu jiǔ suǒ chéng hòu pèi gāo míng pèi tiān yōu jiǔ jiāng zhě xiàn [90] ér zhāng [91] dòng ér biàn wéi ér chéng

tiān zhī dào yán ér jìn wéi èr shēng tiān zhī dào hòu gāo míng yōu jiǔ jīn tiān zhāo zhāo zhī duō qióng yuè xīng chén yān wàn yān jīn cuō zhī duō 广 guǎng hòu zài huá yuè ér zhòng zhèn hǎi ér xiè wàn zài yān jīn shān quán shí [92] zhī duō 广 guǎng cǎo shēng zhī qín shòu zhī bǎo zàng xīng yān jīn shuǐ sháo zhī duō yuán tuó [93] jiāo lóng [94] biē shēng yān huò cái zhí yān

shī yuē :“ wéi tiān zhī mìng [95] !” gài yuē tiān zhī suǒ wéi tiān 。“ xiǎn wén wáng zhī zhī chún [96] !” gài yuē wén wáng zhī suǒ wéi wén chún

zāi shèng rén zhī dào yáng yáng wàn jùn tiān yōu yōu zāi sān bǎi wēi sān qiān [97] dài rén rán hòu xíng yuē gǒu zhì zhì dào níng [98] yān jūn zūn xing ér dào wèn xué zhì 广 guǎng ér jìn jīng wēi gāo míng ér dào zhōng yōng wēn ér zhī xīn dūn hòu chóng shì shàng jiāo wéi xià bèi [99] guó yǒu dào yán xīng guó dào róng [100] 。《 shī yuē :“ míng qiě zhé bǎo shēn [101] 。” zhī wèi

yuē :“ ér hào yòng jiàn ér hào zhuān shēng jīn zhī shì fǎn [102] zhī dào zhě zāi shēn zhě 。”

fēi tiān zhì kǎo wén jīn tiān xià chē tóng guǐ shū tóng wén xíng tóng lún suī yǒu wèi gǒu gǎn zuò yuè yān suī yǒu gǒu wèi gǎn zuò yuè yān

yuē :“ shuō xià [103] [104] zhēng xué yīn [105] yǒu sòng [106] cún yān xué zhōu [107] jīn yòng zhī cóng zhōu 。”

wàng tiān xià yǒu sān zhòng [108] yān guǎ guò shàng yān zhě [109] suī shàn zhēng zhēng xìn xìn mín cóng xià yān zhě [110] suī shàn zūn zūn xìn xìn mín cóng jūn zhī dào běn zhū shēn zhēng zhū shù mín kǎo zhū sān wáng [111] ér miù [112] jiàn zhū tiān ér bèi zhì zhū guǐ shén ér bǎi shì shèng rén ér huò zhì zhū guǐ shén ér zhī tiān bǎi shì shèng rén ér huò zhī rén shì jūn dòng ér shì wéi tiān xià dào [113] xíng ér shì wéi tiān xià yán ér shì wéi tiān xià yuǎn zhī yǒu wàng jìn zhī yàn 。《 shī yuē :“ zài è zài shù yǒng zhōng [114] !” jūn wèi yǒu ér zǎo [115] yǒu tiān xià zhě

zhòng shù yáo shùn [116] xiàn zhāng wén [117] shàng tiān shí xià shuǐ [118] tiān zhī chí zài dào [119] shí zhī cuò xíng [120] yuè zhī dài míng [121] wàn bìng ér xiāng hài dào bìng xíng ér xiāng bèi xiǎo chuān liú dūn huà [122] tiān zhī suǒ wéi

wéi tiān xià zhì shèng wéi néng cōng míng ruì zhì [123] yǒu lín kuān wēn róu yǒu róng qiáng gāng yǒu zhí zhāi zhuāng [124] zhōng zhèng yǒu jìng wén chá yǒu bié [125] yuān quán ér shí chū zhī tiān yuān quán yuān xiàn ér mín jìng yán ér mín xìn xíng ér mín yuè [126] shì shēng míng yáng zhōng guó mán [127] zhōu chē suǒ zhì rén suǒ tōng tiān zhī suǒ zhī suǒ zài yuè suǒ zhào shuāng suǒ zhuì [128] fán yǒu xuè zhě zūn qīn yuē pèi tiān

wéi tiān xià zhì chéng wéi néng jīng lún [129] tiān xià zhī jīng tiān xià zhī běn zhī tiān zhī huà yān yǒu suǒ zhūn zhūn [130] rén yuān yuān yuān hào hào tiān gǒu cōng míng shèng zhì tiān zhě shú néng zhī zhī

shī yuē :“ jǐn shàng jiǒng [131] ”, wén zhī zhù jūn zhī dào àn rán ér zhāng [132] xiǎo rén zhī dào rán [133] ér wáng jūn zhī dào dàn ér yàn jiǎn ér wén wēn ér zhī yuǎn zhī jìn zhī fēng zhī zhī wēi zhī xiǎn

shī yún :“ qián suī kǒng zhī zhāo [134] !” jūn nèi xǐng jiù zhì [135] jūn zhī suǒ zhě wéi rén zhī suǒ jiàn

shī yún :“ xiàng zài ěr shì shàng kuì lòu [136] 。” jūn dòng ér jìng yán ér xìn

shī yuē :“ zòu yán shí yǒu zhēng [137] 。” shì jūn shǎng ér mín quàn ér mín wēi yuè [138]

shī yuē :“ xiǎn wéi bǎi xíng zhī [139] 。” shì jūn gōng ér tiān xià píng

shī yún :“ 怀 huái míng shēng [140] 。” yuē :“ shēng zhī huà mín 。”

shī yuē :“ yóu máo [141] 。” máo yóu yǒu lún 。“ shàng tiān zhī zài shēng xiù [142] ”, zhì

注释

[1] 见:同“现”,显现,明显。

[2] 中(zhòng):符合。

[3] 仲尼:即孔子,名丘,字仲尼。

[4] 时中:随时随刻都不偏离正确的方向,不左不右,不走极端,如朱熹所说“随时以处中”。朱熹注:“君子之所以为中庸者,以其有君子之德,而又能随时以处中也。”

[5] 小人之中庸也:朱熹认为应为“小人之反中庸也”。朱熹注:“王肃本作‘小人之反中庸也’,程子亦以为然。”

[6] 鲜(xiǎn):少,不多。

[7] 知:同“智”。

[8] 知:同“智”。

[9] 其:语气词,表示推测。

[10] 知:同“智”。

[11] 罟(gǔ):捕兽的网。

[12] 擭(huò):装有机关的捕兽的木笼。

[13] 辟(bì):同“避”。

[14] 期月:一整月。

[15] 回:指孔子的学生颜回。

[16] 拳拳服膺:牢牢地放在心上。拳拳,牢握但不舍的样子,引申为恳切。服,著,放置。膺,胸口。

[17] 均:朱熹注:“均,平治也。”指治理。

[18] 子路:名仲由,孔子的学生。

[19] 抑而强与:还是你认为的“强”呢?抑,选择性连词,意为“还是”。而,代词,你。与,疑问语气词。

[20] 衽(rèn)金革:用兵器甲盾当床席。衽,古代睡觉时用的席子,此处用为动词。金,指铁制的兵器。革:指皮革制成的甲盾。

[21] 和而不流:性情平和又不随波逐流。

[22] 矫(jiǎo):勇武的样子。

[23] 素隐行怪:探求隐僻之理,行为诡异,欺世盗名。依朱熹注,此处“素”为错字。朱熹注:“素,按《汉书》当作索,盖字之误也。索隐行怪,言深求隐僻之理,而过为诡异之行也。然以其足以欺世而盗名,故后世或有称述之者。”

[24] 涂:同“途”。

[25] 遯:同“遁”。

[26] 见知:被人知道。见,被。

[27] 君子之道费而隐:君子之道行不通则可隐居不仕。费隐,朱熹注:“费,用之广也。隐,体之微也。”但郑玄云:“费,佹(guǐ)也。”又云:“拂,犹佹也。”陆德明释文:“费,本又作拂。”也就是说“费”是“拂”的通假字。即违背、乖戾、背离的意思。孔颖达疏:“言君子之人,遭值乱世,道德违费,则隐而不仕。若道之不费,则当仕也。”

[28] 夫妇:匹夫匹妇,指普通男女。不是指现在的夫妻。郑玄注:“言匹夫匹妇愚耳,亦可以其与有所知,可以其能有所行者,以其知行之极也。”

[29] 鸢飞戾天,鱼跃于渊:老鹰高飞在天空,鱼儿跳跃在深水。引自《诗经·大雅·旱麓》。鸢,老鹰。戾,到达。

[30] 造端:开始。

[31] 伐柯伐柯,其则不远:砍削斧柄,砍削斧柄,斧柄的式样就在眼前。出自《诗经·豳风·伐柯》。伐柯,砍削斧柄。柯,斧柄。则,法则,这里指斧柄的式样。

[32] 慥(zào)慥(zào):忠厚诚实的样子。朱熹注:“慥慥,笃实貌。”

[33] 夷狄:古称东方部族为夷,北方部族为狄。常用以泛称除华夏族以外的各族。

[34] 正鹄(gǔ):箭靶的中心。郑玄注:“画布曰正,栖皮曰鹄。”画在布上的叫正,画在皮上的叫鹄。

[35] 辟:同“譬”。

[36] 诗曰:出自《诗·小雅·常棣》。

[37] 妻子:妻与子。

[38] 耽(dān):《诗经》原作“湛”,安乐。朱熹注:“耽,《诗》作湛,亦音耽。”

[39] 帑(nú):同“孥”,子孙。

[40] 齐(zhāi)明盛服:斋戒净心,穿着庄严整齐的衣服。齐,同“斋”,斋戒。明,洁净。盛服,即盛装。

[41] 神之格思,不可度思,矧(shěn)可射(yì)思:鬼神降临了,不可揣测,怎么能够怠慢不敬呢!出自《诗经·大雅·抑》。格,来临。思,语气词。度,揣度。矧,况且。射,同“斁”,厌倦,懈怠,厌弃,此处指厌怠不敬。

[42] 揜:同“掩”,掩盖。

[43] 宗庙:古代天子、诸侯祭祀先王的地方。

[44] 必因其材而笃焉:必定根据他们的资质而厚待他们。材,资质,本性。笃,厚,这里指厚待。朱熹注:“材,质也;笃,厚也。”

[45] 嘉乐君子,宪宪令德。宜民宜人,受禄于天。保佑命之,自天申之:嘉美喜乐的君子,有美好的德行。让人民安居乐业,享受上天赐予的福禄。上天保佑他,任用他,给他以重大的使命。出自《诗经·大雅·假乐》。“嘉乐”即《诗经》之“假乐”,“假”通”嘉”,意为嘉美喜乐。宪宪,《诗》作“显显”,显明兴盛的样子。令,美好。申,重申。朱熹注:“假,当依此作‘嘉’。宪,当依《诗》作‘显’。申,重也。”

[46] 缵(zuǎn):继承。

[47] 大:同“太”。

[48] 春秋:这里指春秋两季祭祀祖先的时节。

[49] 宗器:先世所重之祭器。

[50] 裳衣:指先祖留下来的衣服。

[51] 时食:正当时令的食物。

[52] 昭穆:宗庙安放神位的次序,左为昭,右为穆,始祖居中。

[53] 序爵:按爵位高低排序。

[54] 序事:安排行祭礼时的职事。

[55] 旅酬:谓祭礼完毕后众亲宾一起宴饮,相互敬酒。朱熹注:“旅,众也。酬,导饮也。旅酬之礼,宾弟子、兄弟之子各举觯于其长而众相酬。盖宗庙之中以有事为荣,故逮及贱者,使亦得以申其敬也。”

[56] 逮:及,即祖先的恩惠下及晚辈。

[57] 燕毛:指宴饮时按照头发颜色的深浅来别长幼,排座次。燕,同“宴”。

[58] 齿:年龄。幼马每岁生一齿,故以齿计算牛马的岁数,以此指人的年龄。

[59] 郊社:郊,古时冬至祭天为郊。社,古时夏至祭天为社。均为天子祭礼。

[60] 上帝:天帝。《易·豫》:“先王以作乐崇德,殷荐之上帝,以配祖考。”

[61] 禘(dì)尝:禘礼与尝礼的并称,古代常用以指天子诸侯岁时祭祖的大典。禘:天子宗庙五年一次的大祭。尝:每年秋天的常祭。

[62] 哀公:即鲁哀公。春秋时鲁国国君,姓姬,名蒋。“哀”为其谥号。

[63] 布:布列,记录。

[64] 方策:古时书写用的简牍。

[65] 蒲卢:即芦苇,生长非常迅速。

[66] 亲亲:前一个“亲”作动词用,为“爱”之意;后一个“亲”指亲人。

[67] 杀(shài):差别。

[68] 在下位不获乎上,民不可得而治矣:这两句与下面重复,应删除。朱熹注:“在下位不获乎上,民不可得而治矣!郑氏曰:‘此句在下,误重在此。’”

[69] 经:常,纲常,准则。朱熹注:“经,常也。”

[70] 子:这里作动词用,以庶民为子,即爱民如子之意。

[71] 来:同“徕”,招来。

[72] 柔:怀柔,使归顺。

[73] 怀:安抚。

[74] 官盛任使:为大臣设置众多属官,使他们足以听其差遣。朱熹注:“官盛任使,谓官属众盛,足任使令也,盖大臣不当亲细事,故所以优之者如此。”

[75] 时使:在不误农时的情况下役使百姓。

[76] 日省(xǐng)月试,既(xì)廪称事:日日省察,月月考查,发给他们的粮食与他们的工作相称。省,省察。试,考核。既,同“饩”。古代官府发给的给养。既廪,郑玄注:“既,读为饩。饩廪,稍食(古代官府按月发给的官俸)也。”孔颖达疏:“既廪谓饮食粮廪也。”称,符合。

[77] 绝世:指诸侯中世系断绝的,家世体系已经中断。

[78] 废国:指诸侯中国事废弛的,已经没落的邦国。

[79] 朝(cháo)聘:古时诸侯见天子之礼。每年一见为小聘,三年一见大聘,五年一见为朝聘。朱熹注:“朝,谓诸侯见于天子。聘,谓诸侯使大夫来献。《王制》:‘比年一小聘,三年一大聘,五年一朝。’”

[80] 豫:同“预”,预备,事先有准备。

[81] 跲(jiá):绊倒,此处指讲话没有准备就会突然停顿或者不顺畅。

[82] 弗措:不停止。

[83] 参(sān):同“叁”,三的大写。“天地参”据朱熹注,人与天、地并立而为三。

[84] 其次致曲:次一等的人致力于某一方面也能做到真诚。其次,次一等的人,即次于上述“自诚明”的人。致曲:致力于某一方面。曲,偏。朱熹注:“其次,通大贤以下凡诚有未至者而言也。致,推致也。曲,一偏也。”

[85] 见(xiàn):同“现”,呈现。

[86] 蓍(shī)龟:蓍草和龟甲,用来占卜。

[87] 自道(dǎo)也:自我引导。朱熹注:“而道自道也。‘道也’之‘道’,音‘导’。言诚者物之所以自成,而道者人之所当自行也。诚以心言,本也;道以理言,用也。”

[88] 知:同“智”。

[89] 征:验证。朱熹注:“征,验于外也。”

[90] 见(xiàn):同“现”,呈现,显现。

[91] 章:同“彰”,明显,显著,显扬。

[92] 一卷石:拳头大小的石头。卷,同“拳”。

[93] 鼋(yuán)、鼍(tuó):大鳖和扬子鳄。

[94] 蛟龙:古代传说中一种能发洪水的龙。

[95] 维天之命,於(wū)穆不已:天命深远不测,无穷无尽。出自《诗经·周颂·维天之命》。维,语气词。於,语气词,不能简写为“于”。穆,深远。不已,无穷。

[96] 於(wū)乎不显,文王之德之纯:出自《诗经·周颂·维天之命》。於乎,同“呜呼”,感叹词。朱熹注:“不显,犹言岂不显也。”一说“不”通“丕”,“不显”即“大显”。

[97] 礼仪三百,威仪三千:“礼”的总纲有三百条之多,细目有三千多条。礼仪,古代礼节的主要规则。威仪,指细节方面的礼节,如言谈举止、待人接物等。

[98] 凝:成功。朱熹注:“凝,聚也,成也。”

[99] 倍:同“背”,背弃,背叛。

[100] 容:容身,指保全自己。

[101] 既明且哲,以保其身:既明辨事理,又聪明有智慧,可以保全自身。出自《诗经·大雅·烝(zhēng)民》。哲,智慧。

[102] 反:同“返”,回复。朱熹注:“反,复也。”

[103] 夏礼:夏朝的礼制。夏朝,传说是禹建立的。

[104] 杞:国名,传说是周武王封夏禹的后代于此,故城在今河南杞县。

[105] 殷礼:殷朝的礼制。商朝从盘庚迁都至殷(今河南安阳)到纣亡国,一般称为殷代,整个商朝也称商殷或殷商。

[106] 宋:国名,商汤的后代居此,故城在今河南商丘县南。

[107] 周礼:周朝的礼制。

[108] 王天下有三重:治理天下要做好三件重要的事。王天下:在天下称王,统治天下,治理天下。三重:指仪礼、制度、考文。

[109] 上焉者:指周朝以前如夏、商时代的礼制。朱熹注:“上焉者,谓时王以前,如夏、商之礼虽善,而皆不可考。”

[110] 下焉者:地位低,虽然是圣人,但也不在尊位。朱熹注:“下焉者,谓圣人在下,如孔子虽善于礼,而不在尊位也。”

[111] 三王:指夏禹、商汤、周文王。

[112] 缪:同“谬”,谬误。

[113] 道:朱熹注:“道,兼法则而言。法,法度也。则,准则也。”又有注为通假字“导”,先导的意思。

[114] 在彼无恶,在此无射(yì),庶几夙夜,以永终誉:在那里没有人憎恶,在这里没有人厌弃,日日夜夜操劳啊,为了保持美好的名望。出自《诗·周颂·振鹭》。朱熹注:“射,音妒,《诗》作‘斁’。《诗》周颂振鹭之篇。射,厌也。”查字典“射”可假借为“斁”,读为“yì”,厌弃的意思。

[115] 蚤:同“早”。

[116] 祖述尧舜:远承尧舜,传述他们的言行。祖:远承。述:传述。

[117] 宪章文武:效法周文王、周武王。宪章,遵从,效法。文武,指周文王、周武王。

[118] 上律天时,下袭水土:上遵循天时,下符合地理。

[119] 覆帱(dào):覆盖。

[120] 错行:交错运行。

[121] 代明:交替光明。

[122] 敦化:仁爱敦厚,化生万物。

[123] 知:同“智”。

[124] 齐(zhāi)庄:严肃诚敬。

[125] 溥(pǔ):周遍。

[126] 说(yuè):同“悦”。

[127] 蛮貊(mò):南蛮北貊,古代对边远地区少数民族之称。

[128] 队(zhuì):同“坠”。

[129] 经纶:本意为整理丝线,引申为治理。经,理出头绪加以分别。纶,排列同类加以综合。朱熹注:“经,纶,皆治丝之事。经者,理其绪而分之;纶者,比其类而合之也。”

[130] 肫(zhūn)肫:诚恳的样子。

[131] 衣(yì)锦尚絅(jiǒng):身穿锦绣衣服,外面罩件套衫。出自《诗·卫风·硕人》。衣,穿衣服。絅,罩在外面的单衣。

[132] 闇(àn)然而日章:深藏不露反而日益彰明。闇,同“暗”。暗然,幽暗的样子。日章,日益彰明。章,同“彰”。

[133] 的(dì)然:明显的样子。

[134] 潜虽伏矣,亦孔之昭:潜藏虽然很深,但也会很明显。出自《诗经·小雅·正月》。孔,很。昭,明显。

[135] 无恶于志:无愧于心。

[136] 相在尔室,尚不愧于屋漏:看你独自在室内的时候,是不是能无愧于神明。出自《诗·大雅·抑》。相,注视。屋漏,室内西北角。此句意为独居室内而能无愧于心。

[137] 奏假(gé)无言,时靡有争:接着感通神灵,极其诚敬,不用言说就自然感化。出自《诗·商颂·烈祖》。奏,进。假,通“格”,即感通,指诚心能与鬼神或外物互相感应。靡,没有。朱熹注:“奏,进也。承上文而遂及其效,言进而感格于神明之际,极其诚敬,无有言说而人自化之也。”

[138] 鈇(fū)钺(yuè):古时军中用于行刑的斧子,又称“斧钺”。

[139] 不显惟德,百辟(bì)其刑之:那德行岂能不显著吗?众多诸侯都以之为榜样而效法。出自《诗经·周颂·烈文》。不显,朱熹注:“不显,犹言岂不显也。”一说“不”通“丕”,“不显”即“大显”。辟,天子、君主、诸侯。刑,通“型”,以……为榜样,示范,效法。

[140] 予怀明德,不大声以色:我怀有光明的品德,不用厉声厉色。出自《诗经·大雅·皇矣》。声,号令。色,容貌。以,与。

[141] 德輶(yóu)如毛:德轻得像羽毛一样。指施行仁德并不困难,而在于其志向有否。出自《诗·大雅·丞民》。輶,古代一种轻便车,引申为轻。

[142] 上天之载,无声无臭(xiù):上天所承载的,既没有声音也没有气味。出自《诗经·大雅·文王》。臭:气味。 QSDRVydpm1XLSkn21jv4sggU53e0jxdxmMap3D8qB4tVt3L1KsbUfAYnhXc7iCP6

点击中间区域
呼出菜单
上一章
目录
下一章
×